Analiza skarg konsumentów kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych (obecnie Rzecznika Finansowego) w zakresie odpowiedzialności gwarancyjnej zakładów ubezpieczeń za szkody komunikacyjne z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdu mechanicznych wskazuje, że jednym z istotnych problemów dla poszkodowanych jest zagadnienie dotyczące podstaw i zakresu refundacji kosztów najmu samochodu zastępczego.
Najczęstsze skargi na postępowanie Towarzystw Ubezpieczeniowych
- odmowa refundacji kosztów najmu samochodu zastępczego dla konsumentów oparta na uzasadnieniu, że roszczenie to przysługuje wyłącznie osobom prowadzącym działalność gospodarczą;
- częściowa refundacja kosztów najmu samochodu zastępczego przy szkodzie częściowej. Tylko na czas tzw. „technologicznego czasu naprawy”;
- wyłącznie częściowa refundacja kosztów najmu samochodu zastępczego przy szkodzie całkowitej. Rekompensata za okres do czasu oględzin uszkodzonego pojazdu lub przekazania (doręczenia) stanowiska zakładu ubezpieczeń o uznaniu odpowiedzialności;
- częściowa refundacja stawki dziennej czynszu najmu samochodu zastępczego poprzez weryfikację rachunków z najmu do arytmetycznie wyliczonej średniej stawki czynszu, która obowiązuje na danym rynku lokalnym.
W skargach kierowanych przez przedsiębiorców można również spotkać się z problematyką odmowy refundacji kosztów najmu samochodu zastępczego, w sytuacji gdy uszkodzony pojazd nie znajdował się w ewidencji środków trwałych przedsiębiorstwa. Pojawiają się także zapytania w sprawie stanowiska Rzecznik Ubezpieczonych (obecnie Rzecznika Finansowego) w przedmiocie refundacji faktur z wynajmu pojazdu zastępczego w kwocie netto (bez podatku VAT). Przedmiotem pytań jest też termin do spełnienia świadczenia z tytułu najmu samochodu zastępczego.
Cel artykułu
Celem niniejszego artykułu będzie omówienie podstaw i zakresu refundacji kosztów wynajmu samochodu zastępczego w ramach odpowiedzialności ubezpieczyciela za szkodę komunikacyjną z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Odniesiemy się też do stanowisk zakładów ubezpieczeń, które najczęściej prezentowane są w omawianej problematyce.
Pojazd zastępczy – podstawa prawna
Zgodnie z art. 34 ust. 1 i art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. z 2003 r., nr 124, poz. 1152 z póź. zm.) odszkodowanie ustala się i wypłaca w graniach odpowiedzialności cywilnej posiadacza lub kierującego pojazdem mechanicznym, jeżeli są oni zobowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę. Wysokość odszkodowania ubezpieczeniowego świadczonego z tytułu ubezpieczenia OC zakreślona jest więc granicami odpowiedzialności cywilnej posiadacza, kierowcy samochodu.
Do rozstrzygnięcia o odszkodowaniu ubezpieczeniowym przy ubezpieczaniu OC koniecznym jest sięgnięcie do ogólnych reguł Kodeksu cywilnego. Zapisy te odnoszą się do zakresu odszkodowania, w szczególności do przepisu art. 361 § 1 i 2 k.c. Reguły te nakazują przestrzeganie zasady pełnego odszkodowania w granicach adekwatnego związku przyczynowego. Podstawową bowiem funkcją odszkodowania jest kompensacja. Oznacza to, że odszkodowanie powinno przywrócić w majątku poszkodowanego stan rzeczy naruszony zdarzeniem wyrządzającym szkodę. Ważne jest jednak, że nie może ono jednak przewyższać wysokości faktycznie poniesionej szkody.
Utrata możliwości korzystania z rzeczy wskutek jej zniszczenia stanowi szkodę majątkową
Normalnym następstwem w rozumieniu art. 361 §1 k.c. jest niemożność korzystania z samochodu przez poszkodowanego. Nie tylko w sytuacji jego uszkodzenia, ale również zniszczenia. Nie ważne, czy samochód ten wykorzystywany był do celów zarobkowych, czy też służył do zaspokajania normalnych i codziennych społecznie funkcji życiowych. Jeżeli poszkodowany poniósł z związku z tym koszty, które były konieczne na wynajem samochodu zastępczego to mieszczą się one w granicach skutków szkodowych podlegających wyrównaniu.
Kwestia uprawnienia poszkodowanego do najmu samochodu zastępczego w ramach odpowiedzialności gwarancyjnej zakładu ubezpieczeń z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych była przedmiotem wielu orzeczeń Sądu Najwyższego. Sąd co do zasady potwierdził prawo poszkodowanego do najmu pojazdu zastępczego.
Orzeczenia Sądu Najwyższego
Przykładowo można przedstawić w tej problematyce następujące orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia:
- 26 listopada 2002 r. (sygn. akt V CKN 1397/00),
- 8 września 2004 r. (sygn. akt IV CK 672/03),
- 5 listopada 2004 r. (sygn. akt II CK 494/03);
- 8 września 2004r. (sygn. akt IV CK 672/03);
- 2 lipca 2004 r. (sygn. akt II CK 412/03).
Należy zgodzić się z poglądem, że poniesienie określonych kosztów mieści się ramach szkody i normalnego związku przyczynowego. Należy jednak dokonywać decyzji na podstawie indywidualnej sytuacji poszkodowanego i konkretnych okoliczności sprawy.
Wnioski z orzeczeń Sądu Najwyższego w sprawie pojazdu zastępczego
- utrata możliwości korzystania z rzeczy wskutek jej zniszczenia lub uszkodzenia stanowi szkodę majątkową;
- co do zasady między faktem uszkodzenia lub zniszczenia pojazdu a faktem wynajęcia pojazdu zastępczego i poniesieniem kosztów z tego tytułu istnieje normalny związek przyczynowy w rozumieniu art. 361 §1 k.c.;
- roszczenie o refundację kosztów samochodu zastępczego występuje zarówno w przypadku szkody częściowej, jak i całkowitej;
- w przypadku szkody częściowej refundacja kosztów wynajmu samochodu zastępczego obejmuje okres rzeczywistej naprawy samochodu;
- brak jest ograniczeń podmiotowych w podstawie roszczenia o refundację kosztów wynajmu samochodu zastępczego.
Samochód zastępczy dla osób nie prowadzących firmy – czy przysługuje?
Jednym z głównych tematów skarg w obszarze refundacji kosztów wynajmu samochodu zastępczego jest odmowa uznania tego roszczenia dla osób fizycznych, które nie prowadzą działalności gospodarczej lub też nie wykorzystują samochodu do celów służbowych na podstawie stosunku obligacyjnego zawartego z pracodawcą. Częstokroć uzasadnieniem dla takiego stanowiska jest przywołanie stanów faktycznych będących przedmiotem rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego.
Przykładowo w wyroku z dnia 8 września 2004 roku (sygn. akt IV CK 672/02), czy też w wyroku z dnia 18 marca 2003 roku (sygn. akt IC CKN 1916/00) i formułowanie na ich podstawie, wprost lub w sposób konkludetny, wniosku że skoro przedmiotem orzeczeń Sądu Najwyższego było roszczenie osób prowadzących działalność gospodarcza to tym samym nie przysługuje ono osobom, które takiej działalności nie prowadzą.
Innymi słowy, wynajem samochodu zastępczego w innych celach (np. w celach prywatnych) nie stanowi normalnych następstw szkody i wykracza poza obowiązek odszkodowawczy w rozumieniu art. 361 k.c. Można również spotkać się z uzasadnieniem, że wynajem samochodu zastępczego na okres likwidacji szkody w innych celach niż prowadzenie działalności jest działaniem podejmowanym dla wygody. Co za tym idzie mamy do czynienia ze szkodą niemajątkową, która nie podlega refundacji z ubezpieczenia OC sprawcy. Wsparciem dla tego stanowiska ma być nieaktualne w dużej części z uwagi na istotne zmianę stosunków społecznych orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia z 10 maja 1996 roku (sygn. akt II CR 97/66, OSPiKA 1968, nr 1, poz. 5).
Podział poszkodowanych na posiadających pojazd prywatny lub służbowy. Czy jest to zasadne?
Odnosząc się do tak przyjętego uzasadnienia, należy wskazać, że stosowanie przez zakłady ubezpieczeń kryterium podziału poszkodowanych na osoby wykorzystujące w celu wykonywania działalności gospodarczej i osoby, które w takim celu pojazdów nie użytkują i tym samym przyznawanie lub nie prawa do zwrotu kosztów najmu samochodu zastępczego pozbawione jest podstaw prawnych. Utrata możliwości korzystania z rzeczy wskutek jej zniszczenia stanowi szkodę majątkową.
Koszty powstałe w związku z koniecznością najmu samochodu zastępczego nie są zawężone szczególnym przedmiotem wykorzystania pojazdu uszkodzonego. W obecnych uwarunkowaniach rynkowych i społecznych, codzienne korzystanie z pojazdu mechanicznego jest koniecznością wynikającą z wykonywania zawodu, miejsca zamieszkania, czy też racjonalnego wykorzystania czasu. Należy więc odrzucić pogląd formułowany w wyjaśnieniach niektórych zakładów ubezpieczeń, kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych, iż zasadność roszczenia o zwrot kosztów wynajmu pojazdu zastępczego została w judykaturze ograniczone podmiotowo.
W wyżej przywołanych orzeczeniach Sądu Najwyższego nie ma żadnej mowy, iż zakres zwrotu zakładu ubezpieczeń kosztów wynajmu samochodu zastępczego odnosi się wyłącznie do takich stanów faktycznych, w których uszkodzony został pojazd mechaniczny służący do prowadzenia działalności gospodarczej. Wręcz przeciwnie zostały wskazane podstawy i determinanty roszczenia o refundację kosztów wynajmu samochodu zastępczego.
To, że w kilku orzeczeniach Sąd Najwyższy rozstrzygał na stanach faktycznych, w których stroną powodową była osoba prowadząca działalność gospodarczą, nie może prowadzić do wniosku, że roszczenie to przysługuje wyłącznie tym osobom. Sąd Najwyższy odnosił się w nich do istnienia roszczenia o zwrot kosztów wynajmu samochodu zastępczego w ramach odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych oraz determinantów tego roszczenia.
Pojazd zastępczy przy uszkodzeniu pojazdu prywatnego
Również uzasadnienie, że korzystanie z pojazdu dla celów prywatnych jest działaniem dla wygody należy odrzucić. Zasadniczo poszkodowani nie opierają swojego roszczenia o podstawę faktyczną w postaci utraty korzyści przejawiającej się w niemożności zaspokojenia osobistych i jednorazowych potrzeb wykraczających poza zakres dotychczasowego korzystania z rzeczy. Podstawą żądania jest pokrycie straty majątkowej polegającej na konieczności wydatkowania środków na wynajem pojazdu w związku z faktem uszkodzenia pojazdu mechanicznego.
Poszkodowany ma prawo dysponować sprawnym pojazdem przez czas naprawy swojego samochodu, niezależnie od tego do jakich celów służył mu uszkodzony pojazd. Czy tylko do prowadzenia działalności gospodarczej, czy też do zaspokajania podstawowych i doniosłych społecznie potrzeb np. codzienny dojazd do pracy, odwożenie dzieci do przedszkola, szkoły itp. Niezależnie od tego, czy w miejscu pobytu poszkodowanego funkcjonuje komunikacja publiczna.
Użytkowanie pojazdu w życiu codziennym
Posiadanie bowiem pojazdu mechanicznego w I dekadzie XXI wieku i realizacja przez posiadacza pojazdu prawa podmiotowego w postaci uprawnienia do swobodnego używania posiadanego samochodu nie jest zdarzeniem nadzwyczajnym, ani też żadnym luksusem. Determinantem podstaw roszczenia będzie tu więc nie szczególny przedmiot używania pojazdu mechanicznego (dla celów prowadzenia działalności gospodarczej), lecz niezbędność tego wynajmu tj. konieczność używania pojazdu mechanicznego w takim zakresie, w jakim poszkodowany korzystał ze swojego samochodu, który został uszkodzony lub zniszczony.
Przesłanką negatywną tego roszczenia będzie np., fakt wynajęcia pojazdu zastępczego tylko co do zasady i bez zamiaru korzystania z niego, czy też wynajęcie pojazdu o klasie wyższej niż pojazd uszkodzony. Z tym jednak zastrzeżeniem, że w tym drugim wypadku zajdzie zasadność stosownego obniżenia, zgodnie z zasadą compensatio lucri cum damno, kosztów najmu do stawki najmu dla samochodu o podobnej klasie, która obowiązuje na danym rynku lokalnym.
Na jak długi czas można wynająć pojazd zastępczy po szkodzie na pojeździe?
Przedmiotem skarg na zakłady ubezpieczeń jest także stosowanie dla ustalenia zakresu refundacji poniesionych kosztów wynajmu samochodu zastępczego tzw. technologicznego czasu naprawy. W mojej opinii, za właściwy okres, za który przysługuje poszkodowanemu zwrot kosztów pojazdu zastępczego należy uznać czas, w którym poszkodowany faktycznie w związku z naprawą nie był w stanie używać własnego pojazdu.
Powyższe stanowisko znajduje bowiem swoje uzasadnienie nie tylko w zasadzie pełnego odszkodowania (art. 361 §2 k.c.), ale również w przyjętej linii orzeczniczej Sądu Najwyższego w sprawie kompensacji kosztów wynajmu samochodu zastępczego. Mianowicie, w wyroku z dnia 5 listopada 2004 roku (sygn. akt. II CK 494/03), Sąd Najwyższy wskazał cyt. „[…] że jeżeli uszkodzony pojazd nadaje się do naprawy w postaci wmontowania do niego nowej części zamiennej, to koszty najmu przez poszkodowanego tzw. samochodu zastępczego obejmować mogą okres konieczny i niezbędny do naprawy pojazdu […]”.
Sformułowanie „okres konieczny i niezbędny”, które zostało użyte w wyżej wskazanym orzeczeniu, oznacza nic innego jak obowiązek zwrotu kosztów wynajmu samochodu zastępczego za rzeczywisty, a nie technologiczny czas naprawy uszkodzonego pojazdu. W aktualnej linia orzecznictwa SN w przedmiocie kosztów wynajmu samochodu zastępczego trudno znaleźć argumenty uzasadniające zawężenie zakresu refundacji do technologicznego czasu naprawy. Z uzasadnienia powyżej przywołanych orzeczeń można jedynie wnioskować, że czas ten wyznaczony jest rzeczywistym czasem naprawy.
Faktyczny czas naprawy
Jest to okres, w którym uszkodzony pojazd mechaniczny w normalnym stanie rzeczy, przy uwzględnieniu faktycznych elementów naprawy (oczekiwania w kolejce na naprawę, sprowadzenie części zamienny, technologiczna przerwa potrzebna na wyschnięcie świeżej powłoki lakierniczej przed przystąpieniem do prac związanych z konserwacja oraz montażem pojazdu na gotowo itp.) oraz procesu likwidacji szkody (oczekiwania na oględziny, czas oczekiwania na ponowne oględziny, uzgodnień poszkodowanego z ubezpieczycielem co do zakresu naprawy), mógł zostać naprawiony. Natomiast trudno zdiagnozować stanowisko w doktrynie i w orzecznictwie, które aprobowałoby praktykę refundacji kosztów najmu samochodu zastępczego tylko za technologiczny czas naprawy.
Technologiczny czas naprawy a wynajem pojazdu zastępczego
Należy więc ponownie podkreślić, że przy ustalaniu okresu, za który powinien nastąpić zwrot kosztów wynajmu pojazdu zastępczego nie powinno się w żaden sposób kierować tzw. technologicznym czasem naprawy pojazdu. Technologiczny czas naprawy określany w programach kosztorysowych jest wyliczony teoretycznie i nie uwzględnia wielu istotnych czynników występujących w normalnym toku realizacji usługi naprawy pojazdu, o których przykładowo mowa powyżej.
Poszkodowanemu przysługuje więc zwrot kosztów najmu pojazdu zastępczego za okres od dnia jego wynajęcia w związku ze szkodą do dnia naprawy uszkodzonego pojazdu (do dnia, w którym poszkodowany bez zbędnej zwłoki mógł odebrać pojazd, a pojazd był już sprawny). Ograniczenie okresu, za który przysługuje refundacja kosztów najmu samochodu zastępczego poprzez oparcie metodyki kompensacji o tzw. technologiczny czas naprawy, nie tylko nie realizuje zasady pełnego odszkodowania, ale również naraża poszkodowanych na poniesienie dodatkowych wydatków, które nie wystąpiłyby, gdyby im nie została wyrządzona szkoda.
Przypadkami uzasadniającymi zawężenie zakresu refundacji będzie natomiast odstąpienie od naprawy uszkodzonego pojazdu przy jednoczesnym korzystaniu z samochodu zastępczego lub powstrzymanie się z naprawą pojazdu do czasu ustosunkowania się ubezpieczyciela do odwołania się od jego pierwotnego stanowiska w przedmiocie uznanej wysokości odszkodowania, czy też wydłużenie procesu naprawy wskutek konieczności dokonania przez zakład naprawczy poprawek uprzednio wadliwie wykonanej naprawy. Korzystanie z samochodu zastępczego w takich okolicznościach może być poddane ocenie naruszenia obowiązku współdziałania wierzyciela przy wykonaniu zobowiązania i działaniem zmierzającym do zwiększenia rozmiarów szkody.
Wynajem pojazdu zastępczego przy szkodzie całkowitej na pojeździe. Na ile czasu się należy?
Zagadnienie okresu refundacji samochodu zastępczego nieco odmiennie kształtuje się w przypadku szkody całkowitej. Obowiązek odszkodowawczy osoby zobowiązanej do naprawienia szkody ogranicza się do świadczenia pieniężnego stanowiącego różnicę pomiędzy wartością rynkową pojazdu mechanicznego z dnia szkody a wartością pozostałości. W skargach konsumentów kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych można spotkać się z praktyką zawężenia zakresu zwrotu kosztów najmu do czasu oględzin przeprowadzonych przez zakład ubezpieczeń lub do czasu doręczenia stanowiska o rozliczeniu przedmiotowej szkody jako szkody całkowitej. Taką praktykę należy jednak uznać za nieuprawnioną.
Przeprowadzenie oględzin, czy też doręczenie stanowiska o rozliczeniu przedmiotowej szkody jako szkody całkowitej nie stanowią czynności, które skutkują naprawą szkody majątkowej w postaci niemożności korzystania ze zniszczonego pojazdu mechanicznego. Nie powodują także przerwania istnienia adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy faktem zniszczenia pojazdu a faktem poniesienia kosztów na najem samochodu zastępczego po dniu dokonania oględzin lub doręczenia informacji o rozliczeniu szkody jako szkody całkowitej. Wyniki oględzin lub informacja zakładu ubezpieczeń o tym, iż zostanie złożone oświadczenie woli o przyjęciu odpowiedzialności w ramach szkody całkowitej może stanowić po stronie poszkodowanego co najwyżej asumpt do podjęcia czynności zmierzających do nabycia podobnego pojazdu mechanicznego.
Orzeczenia SN w sprawie pojazdu zastępczego przy szkodzie całkowitej
Jeżeli chodzi o praktykę sądową w zakresie czasu, za który zwrot kosztów samochodu zastępczego przy szkodzie całkowitej przysługuje to zasadniczo przyjmuje się, że zakład ubezpieczeń zobowiązany jest do refundacji za okres do dnia spełnienia świadczenia odszkodowawczego. Dla przykładu: w orzeczeniu z dnia 8 września 2004 roku (sygn. akt IV CK 672/02) Sąd Najwyższy wskazał cyt., „że postulat pełnego odszkodowania przemawia za przyjęciem stanowiska o potrzebie zwrotu przez ubezpieczyciela tzw. wydatków koniecznych potrzebnych na czasowe używanie zastępczego środka komunikacji w związku z niemożliwością korzystania z niego wskutek zniszczenia, z tym, że tylko z okres między dniem zniszczenia a dniem w którym poszkodowanym może nabyć analogiczny pojazd nie dłuższy jednak niż za czas do zapłaty odszkodowania”.
Podobne stanowisko znajduje odzwierciedlenie w orzeczeniach sądów powszechnych np. w uzasadnieniu wyroku Sądu Okręgowego w Częstochowie z dnia 9 sierpnia 2007 r. (sygn. akt. VI CA 419/07) wskazano, że okresem właściwym dla ustalenia okresu refundacji kosztów wynajmu samochodu zastępczego jest dzień spełnienia świadczenia odszkodowawczego.
Czy poszkodowany od razu po uzyskaniu odszkodowania ma oddać pojazd zastępczy?
Analizując powyższe orzeczenia, w kontekście przepisów z art. 361 i 363 k.c., rodzą się poważne wątpliwości, czy dzień spełnienia świadczenia odszkodowawczego przez zakład ubezpieczeń za szkodę całkowitą kończy stratę majątkową w postaci niemożności korzystania z rzeczy i przerywa związek przyczynowy pomiędzy faktem zniszczenia pojazdu a faktem poniesienia wydatków na najem samochodu zastępczego, a co za tym idzie kończy zakres odpowiedzialności ubezpieczyciela w przedmiocie tego roszczenia, w szczególności w sytuacji, gdy poszkodowany w dacie otrzymania odszkodowania z powyższego tytułu nie posiada środków finansowych na zakup pojazdu podobnego (o podobnej wartości do tego, który uległ uszkodzeniu) lub nabycie pojazdu jest niemożliwe z przyczyn niezależnych od poszkodowanego (np. konieczność długotrwałego oczekiwania na dostarczenie pojazdu przez producenta).
Spełnienie świadczenia w ramach szkody całkowitej jest jedynie naprawieniem szkody w zniszczonym pojeździe i tylko w granicach wyznaczonym przez art. 363 k.c. Podobne wątpliwości zachodzą w sytuacji, gdy zniszczeniu uległ pojazd specjalistyczny, którego nabycie w nieodległym terminie jest niemożliwe, lub gdy nabycie wiązałoby się z wydatkiem, który przekraczałby w krótkim czasie możliwości poszkodowanego.
Należałoby więc rozważyć, czy właściwym okresem, za który istnieje zobowiązanie do refundacji kosztów wynajmu samochodu zastępczego nie powinien być okres od dnia wynajęcia pojazdu mechanicznego w związku z jego zniszczeniem do dnia spełnienia świadczenia odszkodowawczego z uwzględnieniem okresu czasu niezbędnego dla zagospodarowania pozostałości powypadkowych. Wtedy bowiem poszkodowany jest w posiadaniu środków pieniężnych pozwalających na zakup pojazdu mechanicznego podobnego do pojazdu, który uległ uszkodzeniu. Zaś w drugiej sytuacji, o której powyżej mowa, granicą zakresu roszczenia winien być dzień, w którym poszkodowany po otrzymaniu odszkodowania bez zbędnej zwłoki nabył (mógł nabyć) specjalistyczny pojazd mechaniczny.
Cena wynajmu pojazdu zastępczego – czy ubezpieczyciel może nie pokryć pełnej faktury?
W skargach kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych (obecnie Rzecznika Finansowego) można również spotkać się z praktyką weryfikacji przedstawionych faktur z najmu samochodu zastępczego poprzez przyjęcie arytmetycznie wyliczonych średnich stawek dziennych czynszu najmu, które obowiązują na danym rynku lokalnym. Odnośnie takiego stanowiska należy wskazać, iż koliduje ono z obowiązującą na gruncie odpowiedzialności gwarancyjnej zasadą pełnego odszkodowania.
W wyroku z dnia 13 czerwca 2003 roku (sygn. akt III CZP 32/03) Sąd Najwyższy wskazał, że za koszty „ekonomicznie uzasadnione” należy uznać koszty ustalone według cen, którymi posługuje się wybrany przez poszkodowanego warsztat naprawczy dokonujący naprawy samochodu. Orzeczenie to można odnieść także do usługodawców innych usług, z jakich poszkodowany czynem niedozwolony zmuszony jest w następstwie szkody korzystać.
Nie ma przy tym znaczenia fakt, że ceny te odbiegają (są wyższe) od cen średnich dla określonej kategorii usług na rynku. Przyjęcie cen przeciętnych dla określenia wysokości przysługującej poszkodowanemu odszkodowania, niezależnie od samej metody ich wyliczania, która może być zróżnicowana, nie kompensowałby poniesionej przez poszkodowanego szkody, gdyby ceny przyjęte u danego przedsiębiorcy, którego przedmiotem działalności gospodarczej jest wynajem pojazdów mechanicznych, byłyby wyższe od przeciętnych.
Obowiązki poszkodowanego
Istotnym w omawianym problematyce jest także wyrok z dnia 25 kwietnia 2002 roku (sygn. akt I CKN 1466/99), w którym Sąd Najwyższy wypowiedział się w przedmiocie obowiązku poszkodowanego współdziałania z dłużnikiem przy wykonywaniu zobowiązania. Sąd ten stwierdził, iż nie ma on obowiązku poszukiwania sprzedawców oferujących swoje usługi najtaniej.
Stan faktyczny powyższej sprawy wprawdzie dotyczył ubezpieczenia autocasco, jednak Sąd rozważył sytuację poszkodowanego na gruncie przepisów ogólnych – art. 354 k.c. – toteż argumentację tą można odnieść także do szkód likwidowanych z tytułu ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. W uzasadnieniu wyroku SN stwierdził, iż tylko w przypadku wykazania przez zakład ubezpieczeń nielojalnego postępowania, naruszającego obowiązujące wierzyciela, na podstawie art. 354 k.c., wymogi współpracy z dłużnikiem przy wykonywaniu zobowiązania, można wierzycielowi postawić zarzut powiększenia rozmiarów szkody poprzez wybranie oferty wyższej niż średnia cenowo.
Koszty wynajmu pojazdu zastępczego – brutto czy netto?
W skargach można spotkać się również z zapytaniami, czy zakład ubezpieczeń prawidłowo wypłacił odszkodowanie za szkodę na pojeździe z tytułu refundacji kosztów najmu samochodu zastępczego ustalając jego odszkodowania w kwocie netto (bez podatku VAT). Problematyka ustalania odszkodowania w tym zakresie kształtuje się następująco.
Zgodnie z art. 86 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 roku o podatku od towarów i usług (w brzmieniu obowiązującym od dnia 22 sierpnia 2005 roku) w zakresie, w jakim towary i usługi są wykorzystywane do wykonywania czynności opodatkowanych, podatnikowi, o którym mowa w art. 15, przysługuje prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego, z zastrzeżeniem art. 114, art. 119 ust. 4, art. 120 ust. 17 i 19 oraz art. 124.
Zgodnie z ust. 3 tegoż przepisu i z zastrzeżeniem ust. 4, w przypadku nabycia samochodów osobowych oraz innych pojazdów samochodowych o dopuszczalnej masie całkowitej nieprzekraczającej 3,5 tony kwotę podatku naliczonego stanowi 60 % kwoty podatku określonej w fakturze lub kwoty podatku należnego z tytułu wewnątrzwspólnotowego nabycia towarów lub kwoty podatku należnego od dostawy towarów, dla której podatnikiem jest ich nabywca – nie więcej jednak niż 6.000 zł.
Zgodnie z art. 86 ust. 7 ustawy o VAT w przypadku usługobiorców użytkujących samochody osobowe oraz inne pojazdy samochodowe, o których mowa w ust. 3, na podstawie umowy najmu, dzierżawy, leasingu lub innej umowy o podobnym charakterze, kwotę podatku naliczonego stanowi 60 % kwoty podatku naliczonego od czynszu (raty) lub innych płatności wynikających z zawartej umowy, udokumentowanych fakturą. Suma kwot w całym okresie użytkowania samochodów i pojazdów, o których mowa w zdaniu pierwszym, dotycząca jednego samochodu lub pojazdu, nie może jednak przekroczyć kwoty 6.000 zł.
Odszkodowanie w przypadku pojazdów ciężarowych
Powyższe przepisy prowadzą więc do wniosku, że zakład ubezpieczeń w przypadku pojazdów ciężarowych oraz pojazdów, o których mowa w art. 86 ust. 4 ustawy o VAT, może wypłacić odszkodowanie w kwocie netto, jeżeli wynajmujący jest płatnikiem VAT czynnym i jednocześnie posiada prawo pomniejszenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego. W przypadku pozostałych pojazdów (wynajmu tych pojazdów) ustalenie odszkodowania powinno nastąpić jako wynik różnicy kwoty brutto najmu i iloczynu 60% z kwoty stanowiącej podatek VAT.
Na uwadze należy jednak mieć orzeczenie ETS sprawie C-414/07 oraz kształtującą się linię orzecznictwa polskich sądów administracyjnych. W dniu 22 grudnia 2008 roku Europejski Trybunał Sprawiedliwości w sprawie C-414/07 Magoora Sp. z o.o wydał wyrok, w którym uznał, że uchylenie przez Polskę z dniem akcesji całości regulacji dotyczącej odliczania VAT od paliwa do samochodów i zastąpienie jej w dniu akcesji do UE nową regulacją naruszyło art. 17 ust. 6 VI Dyrektywy VAT w zakresie w jakim nowe przepisy rozszerzyły ograniczenia dotyczące odliczalności podatku. To, czy wejście w życie nowej regulacji rzeczywiście spowodowało ograniczenie prawa podatników do odliczenia VAT, Trybunał pozostawił jednak do oceny sądom krajowym. Trybunał wyraźnie stwierdził jednak, że zmiana ustawodawstwa w jakikolwiek sposób, który rozszerza zastosowanie ograniczeń odliczania VAT w stosunku do sytuacji istniejącej przed dniem akcesji do UE jest zabroniona na podstawie art. 17 ust. 6 VI Dyrektywy VAT.
Wyrok w sprawie odliczenia VAT
W dnia 3 kwietnia 2009 roku Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie (w sprawie sygn. akt I SA/Kr 147/09) wydał przełomowy wyrok dotyczący kwestii odliczania VAT od wydatków związanych z zakupami samochodów osobowych, a także paliwa do tych samochodów. W wyroku tym WSA podważył w całości obowiązujące obecnie ograniczenia i stwierdził, że po 1 maja 2004 r. jedynym warunkiem odliczania VAT, zapłaconego przy zakupach pojazdów samochodowych, w tym także samochodów osobowych, jest wykazanie przez podatnika związku takich wydatków z działalnością opodatkowaną podatkiem VAT.
Do jednej najważniejszych tez tego orzeczenia, które ma również istotne znaczenie dla zakresu refundacji kosztów wynajmu samochodu zastępczego, należy zaliczyć to, że od 1 maja 2004 r. nie mają zastosowania żadne – określone w prawie krajowym – ograniczenia dotyczące odliczania podatku naliczonego, zawartego w cenie samochodów wykorzystywanych do działalności opodatkowanej VAT, zaś jedynym warunkiem odliczania VAT od wydatków na pojazdy samochodowe od 1 maja 2004 r. jest wykazanie przez podatnika związku takich wydatków z działalnością opodatkowaną VAT. Nie ma przy tym znaczenia, czy pojazd samochodowy spełnia warunki określone w przepisach dotyczących tej materii obowiązujących do końca kwietnia 2004 r. (tj. minimalna ładowność, homologacja).
W związku z powyższym orzeczeniem ETS i orzecznictwem sądów administracyjnych należy wskazać, że w przypadku pojazdów mechanicznych, o których mowa w art. 86 ust. 3 i 5 w zw. z art. 86 ust.7, ustawy o VAT, zakład ubezpieczeń w przypadku refundacji kosztów najmu samochodu zastępczego może wypłacić świadczenie również w pełnej kwocie netto bez stosowania pomniejszenia w relacji 60% z kwoty stanowiącej podatek VAT, o której była mowa powyżej, jeżeli poszkodowany jest podatnikiem podatku VAT i posiada prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego. Analogicznie jak ma to miejsce w przypadku pojazdów „ciężarowych” lub uznanych za ciężarowe na podstawie art. 86 ust. 4 ustawy o VAT[2].
Refundacja kosztów pojazdu zastępczego w przypadku samochodu firmowego nie znajdującego się w ewidencji środków trwałych
W skargach kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych (obecnie Rzecznik Finansowy) można również spotkać się z odmową refundacji kosztów wynajmu samochodu zastępczego w sytuacji, gdy przedsiębiorca nie przedstawił dowodu, że wykorzystywany pojazd mechaniczny do prowadzenia działalności gospodarczej znajdował się w ewidencji środków trwałych. Odnośnie tak przedstawionego uzasadnienia należy wskazać, że rzecz (np. samochód) może być wykorzystywana do prowadzenia działalności gospodarczej w oderwaniu od faktu jej przypisania do ewidencji środków trwałych. Ewidencja środków trwałych prowadzona jest dla celów rachunkowych i podatkowych. Osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą może np., swój prywatny samochód przeznaczyć do celów prowadzenia działalność gospodarczej poprzez przeniesienie własności na przedsiębiorstwo lub przekazanie prawa do jego używania na podstawie stosunku obligacyjnego.
Fakt umieszczenia pojazdu w ewidencji środków trwałych lub sporządzenie zestawienia kosztów eksploatacji pojazdu (w przypadku wykorzystywania do prowadzenia działalności prywatnego pojazdu) związany jest dokumentowaniem uprawnienia podatnika do zaliczania w kosztach uzyskania przychodu kosztów jego użytkowania, a nie wyłącznym dowodzeniem okoliczności wykorzystywania pojazdu do prowadzenia działalności gospodarczej. Podatnik może ale nie musi dokonać powyższych czynności. Może równie dobrze na podstawie stosunku obligacyjnego lub rzeczowego (użytkowanie) przekazać przedsiębiorstwu do używania pojazd mechaniczny, nie realizując przy tym żadnych uprawnień prawno-podatkowych. Tak więc trudno uznać fakt nie umieszczenia uprzednio pojazdu w ewidencji środków trwałych jako przesłanki pozwalającej na odmowę refundacji kosztów najmu samochodu zastępczego.
Przedstawienie faktury za pojazd zastępczy
Przedmiotem skarg kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych (obecnie Rzecznik Finansowy), ale również zapytań kierowanych telefonicznie lub drogą elektroniczną jest zagadnienie terminu do wypłaty świadczenia z tytułu przedłożonych faktur z wynajmu samochodu zastępczego, w szczególności czy ubezpieczyciel powinien to odszkodowanie wypłacić w terminie 30 od dnia zawiadomienia o szkodzie, czy też w terminie 30 dni od dnia zgłoszenia roszczenia o refundację kosztów wynajmu samochodu zastępczego. W przedmiocie terminu do spełnienia świadczenia z wyżej wskazanego tytułu znajdzie zastosowanie norma z art. 14 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych. W świetle tego przepisu zakład ubezpieczeń powinien wypłacić odszkodowanie w terminie 30 dni licząc od dnia złożenia przez poszkodowanego lub uprawnionego zawiadomienia o szkodzie.
W przypadku, gdyby w tym terminie wyjaśnienie okoliczności niezbędnych do ustalenia odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń albo wysokości odszkodowania okazało się niemożliwe, odszkodowanie wypłaca się w terminie 14 dni, od dnia, w którym przy zachowaniu należytej staranności wyjaśnienie tych okoliczności było możliwe, nie później jednak niż w terminie 90 dni od dnia złożenia zawiadomienia o szkodzie, chyba że ustalenie odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń albo wysokości odszkodowania zależy do toczącego się postępowania karnego lub cywilnego. Powyższa norma prawna wskazuje, iż zasadniczym terminem do spełnienia świadczenia z tytułu refundacji kosztów najmu samochodu zastępczego jest 30 dni od dnia zgłoszenia tego roszczenia. W wyjątkowych natomiast przypadkach dopuszczalne będzie skorzystanie z terminu, o którym mowa w art. 14 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych
Więcej na temat pojazdu zastępczego po szkodzie na pojeździe można znaleźć TUTAJ. Przeczytaj i dowiedź się więcej. Nie daj się zaskoczyć ubezpieczycielowi. Pamiętaj, że wiedza to potęga a brak znajomości prawa nie jest usprawiedliwieniem.
Pisać odwołania lub iść do sądu czy może sprzedać szkodę kancelarii odszkodowawczej?
Temat pojazdu zastępczego jest skomplikowany. Może być Ci ciężko uzyskać pełne odszkodowanie od ubezpieczyciela. Aby tego dokonać potrzebna jest znajomość prawa oraz argumentów, którymi można zdyskredytować tezy ubezpieczyciela. W obecnych czasach, gdy każdy z nas mierzy się z permanentnym brakiem czasu, warto zrzucić sobie z braków kłopot i zamiast samemu tracić czas i nerwy, sprzedać szkodę kancelarii odszkodowawczej. Do oceny prawnej wystarczy wysłać kilka dokumentów. Dzięki temu możesz uzyskać wyższą kwotę bez angażowania czasu. Po sprzedaży szkody nie musisz pisać odwołań ani iść do sądu. Zastanów się nad tym rozwiązaniem bo może się okazać, że jest korzystne.
Aktualizacja artykułu z dnia 09.08.2019 r.